به گزارشپایگاه خبری توسعه تعاون به نقل از ایکنا، نشست مجازی «تأملاتی پیرامون نسبت اسلام و تعاون» عصر روز گذشته، ۲۲ آذر، با حضور اساتید برتر حوزه تعاون از سوی اندیشکده تعاون برگزار شد.
حسین نجابت، رئیس اسبق سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران و نماینده اسبق سه دوره مجلس شورای اسلامی، در مورد «آسیب‌شناسی معرفتی و ساختاری نگاه‌های تعاون محور در تحقق اقتصاد مطلوب اسلامی» به بیان دیدگاه‌های خود پرداخت و ضمن بیان تفاوت‌هایی که در تعاونی‌ها، شرکت‌های سرمایه‌داری و شرکت‌ها از دیدگاه اسلام وجود دارد، گفت: در شرکت‌های سرمایه‌داری اگر فرد یا افرادی ۵۱ درصد سهام شرکتی را در اختیار گیرند، می‌توانند مدیریت کنند اما در شرکت تعاونی اینطور نیست و بخشی از سود حاصل شده نیز باید به آموزش اختصاص داده شود. حضور افراد در تعاونی نیز قوانین و آداب خاص خود را دارد.
وی ادامه داد: در تعاونی‌ها حضور افرادی که در پیدایش شرکت تعاونی نقش داشته‌اند یک اصل است اما در شرکت‌های سرمایه‌گذاری این قانون وجود ندارد. البته قوانین مربوط به تعاونی‌ها هیچ‌گاه به طور کامل اجرا نشده و نهضت تعاون تقریباً هیچ‌وقت به اوج خود و ادعایی که داشته نرسیده است.
نجابت به تفاوت‌های تعاونی‌ها با تعاریف و تعابیری که در اسلام و فقه به عنوان شرکت وجود دارد نیز اشاره کرد و گفت: به این شرکت‌ها گاهی عقد جایز گفته می‌شود و اعضای شرکت به هر دلیلی که بخواهند بروند، مالکیت شرکت تقسیم و شرکت منحل می‌شود و اگر سایر اعضا بخواهند فعالیت خود را ادامه دهند باید شرکت جدیدی ایجاد شود؛ از ویژگی‌های شرکت مدنظر اسلام تصمیم‌گیری به اجماع است نه حداکثر.
وی در ادامه به تشریح این مسئله پرداخت که بین معارف اسلامی و مطالب نهضت تعاون چه نسبتی وجود دارد و گفت: در اسلام اینطور نیست که هر کسی به هر میزان سهام داشت یک رأی داشته باشد اما در تعاونی اینطور است. در تعاونی‌های مختلف مثل تعاونی تولید، توزیع یا مصرف و خدمات، متناسب با موضوعات هر تعاونی قواعدی وضع شده، فعالیت اقتصادی در اسلام نیز قواعدی دارد که در برخی نقاط با یکدیگر تفاوت دارند.
تعاون مسیر گذاری از سرمایه داری به نظام مطلوب اقتصاد اسلامی
رئیس اسبق سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران با اشاره به اینکه نهضت تعاون ادعا می‌کند که به همه یک فرصت مساوی ارائه می‌کند در حالی که در سرمایه‌داری، حاکمیت به صورت صد درصد با سرمایه است، گفت: چه سرمایه‌داری و چه تعاون ادعا می‌کنند که تولید ثروت و به اقشار ضعیف کمک می‌کنند، در حالی که تعاون معتقد به مشارکت عمومی در تولید این ثروت است. از سوی دیگر نظام اداره شرکت‌ها در تعاونی‌ها نیز تفاوت می‌کند. میزان تقسیم سود نیز در تعاونی‌ها با شرکت‌های سرمایه‌داری تفاوت دارد.
گذاری از سرمایه‌داری به نظام مطلوب اقتصاد اسلام
وی با تأکید بر اینکه نهضت تعاون، نکات مثبتی دارد که می‌توانیم از آن استفاده کنیم، گفت: احکام تعاون به برخی از احکام اسلام نزدیک است و نهضت تعاون می‌تواند ما را از نظام سرمایه‌داری حاکم در جهان به نظام اسلامی منتقل کند؛ البته اکنون شاخصه‌های نظام اقتصاد اسلامی را نداریم اما تعاون می‌تواند گذاری از سرمایه‌داری به نظام مطلوب اقتصاد اسلام باشد. تردیدی نیست که بعد از فروپاشی شوروی، نظام اقتصادی حاکم بر جهان سرمایه‌داری است و برای ما که می‌خواهیم در این روند تغییری ایجاد کنیم، تعاونی نهضت مهمی است که می‌تواند ما را از سرمایه‌داری به مرحله مورد نظر که اقتصاد اسلامی است برساند. البته در فضای فعلی امکان تحقق این مسئله وجود ندارد، چراکه نهضت تعاونی موفقی نداریم و در دنیا نیز واضعان اولیه این نهضت نتوانسته‌اند به اهداف خود برسند.
نجابت بیان کرد: این مسئله که گفته می‌شود همه می‌توانند تعاونی تأسیس کنند و در مقابل نظام سرمایه‌داری فعالیت کرده و موفق شوند، روندی محکوم به شکست است، چراکه تعاونی‌ها نمی‌توانند با نظام سرمایه‌داری رقابت کنند. اکنون نظام سرمایه‌داری با بورس اقدام به جذب سرمایه‌های خُرد کرده است و در چنین شرایطی تعاونی‌ها نمی‌توانند با جذب سرمایه‌های خرد مردمی موفق به فعالیت شوند. هر کجای دنیا تعاون موفق بوده، حکومت‌ها از آن حمایت کرده‌اند، پس دولت، حاکمیت و قوانین باید از تعاونی حمایت کنند. مقام معظم رهبری فرموده‌اند ۲۵ درصد فعالیت‌های اقتصادی کشور باید تعاونی باشد در حالی که اکنون کمتر از پنح درصد فعالیت‌ها در کشور تعاونی است.
دولت حمایت نکند شرکت‌های بزرگ، تعاونی‌ها را شکست می‌دهند
وی در جمع‌بندی سخنان خود گفت: تعاون می‌تواند اهرم مثبت گذار از نظام سرمایه‌داری به اقتصاد اسلامی باشد به شرط آنها حکومت‌هایی که دغدغه اسلام دارند از تعاونی دفاع کنند وگرنه شرکت‌های بزرگ سرمایه‌داری تعاونی‌ها را شکست خواهند داد.
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین احمدعلی یوسفی، دانشیار گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با یک نگاه تاریخی و مکتبی وارد بحث شد و گفت: در اقتصاد با تولید مواجهیم که تابعی از نیروی کار و سرمایه است. بعد از انقلاب صنعتی و دوره رنسانس، گستردگی تولید، تقسیم کار و تولید گسترده‌ای که اتفاق افتاد این سؤال را ایجاد کرد که نیروی کار و صاحب سرمایه از تولیدی که در سطح ملی یا در بنگاه اقتصادی اتفاق می‌افتد، چه سهمی را باید بهره‌مند شوند؟
وی افزود: نظام سرمایه‌داری براساس مبانی سکولار که بر پایه رقابت اقتصادی آزاد و عدم مداخله دولت در روابط اقتصادی استوار است به این سمت رفت که محصول تولیدی متعلق به صاحب سرمایه است و نیروی کار باید به دستمزد ثابت خود اکتفا کند. در دوران رونق اقتصادی سود سرشار متعلق به صاحب سرمایه و در دوران رکود اقتصادی هم اگر چه صاحب سرمایه درامدش کم می‌شود اما نیروی کار اخراج می‌شوند. این جریان آفت‌هایی در عرصه اقتصادی از جمله تورم و رکود ۱۹۲۹ و ۲۰۰۸ را در پی داشت.
تعاون مسیر گذاری از سرمایه داری به نظام مطلوب اقتصاد اسلامی
دانشیار گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: با توجه به مشکلاتی که نظام سرمایه‌داری ایجاد کرده بود، نظام سوسیالیستی اعلام کرد که مشکل، بحث مالکیت و انگیزه کسب سود شخصی افراد است. لذا سوسیالیست‌ها انگیزه و مالکیتی که به دنبال این انگیزه اتفاق می‌افتد را مشکل اقتصاد جهانی بیان و مطرح کردند که باید همه محصول تولیدی سهم نیروی کار باشد چون سرمایه عقیم است؛ بنابراین دولت به نمایندگی از نیروی کار، ساختار نظام سوسیالیستی را تشکیل داد.
وی با تبیین این مسئله که هم نظام سرمایه‌داری و هم نظام سوسیالیستی شکست‌ها و موفقیت‌هایی داشتند، گفت: با در نظر گرفتن اهداف، هر دو نظام شکست خورده هستند و در ارائه طرحی برای همه جهان موفق نبوده‌اند و اگرچه ممکن است این آمار در برخی از کشورها صدق نکند اما در سطح بین‌المللی طی ۱۰۰ سال اخیر فقر در جهان در حال گسترش است و افراد زیر خط مطلق و نسبی فقر بیشتر شده‌اند.
حجت‌الاسلام یوسفی با طرح این پرسش که از منظر اسلام وقتی در سطح ملی تولید اتفاق می‌افتد سهم نیروی انسانی(کارگر) و صاحب سرمایه از محصول تولیدی چه قدر است؟ گفت: اسلام معتقد است که سرمایه عقیم نیست و در عرصه اقتصادی نیز به نظریه مردم سالاری دینی اقتصادی معتقد است و باور دارد سرمایه باید در اختیار همه نیروهای فعال حقیقی قرار گیرد؛ یعنی نیروی کار ماهر و نیمه ماهر نیز باید سرمایه کار داشته باشند. سرمایه باید مانند خون در رگ‌های همه افراد جامعه در جریان باشد نه اینکه ثروت و سرمایه در اختیار گروه اندکی باشد. سیستم اجیری در اسلام مکروه است و روایات فراوانی داریم که اگر کسی بخواهد در سیستم اجیری حرکت کند، راه را برای اینکه خداوند روزی بی‌حساب به او دهد را مسدود کرده است. پس پاسخ اسلام به این سؤال با پاسخ نظام سرمایه‌داری و سوسیالیسم متفاوت است.
وی اضافه کرد: از دیدگاه اسلام سرمایه باید در اختیار همه گروه‌های مردمی باشد و توزیع ثروت و درآمد عادلانه اتفاق بیفتد؛ اگر چنین نشود، هرگز فقر ریشه‌کن نخواهد شد. در تعاونی نیز هدف فعالان اقتصادی پیگیری منافع مادی خود و سایر فعالان اقتصادی است. براساس مطالعات صورت گرفته پنج اصل عضویت آزادانه مسئولان، سود متناسب براساس سرمایه، اصل مدیریت همگانی، اصل مازاد برگشتی و اصل آموزش و اطلاع‌رسانی و شفافیت دائمی اصولی است که در تعاونی ضروری است.
تعاون مسیر گذاری از سرمایه داری به نظام مطلوب اقتصاد اسلامی
وی با اشاره به اینکه طی ۴۰ سال پس از پیروزی انقلاب خدمات اجتماعی زیادی به مردم محروم ارائه شده است، گفت: در عرصه اقتصادی انقلاب نکرده‌ایم و نیازمند ریل‌های جدید اقتصادی در ایران هستیم. تمام ریل‌های موجود ریل‌های نظام سرمایه‌داری است و اگر از ما بپرسند در بخش پولی، سرمایه و بازارکار چه انقلابی(تحولی) صورت گرفته است، باید بگوییم ریل‌های موجود اسلامی نیست و نیازمندیم براساس مبانی اسلامی ریل‌گذاری جدیدی انجام دهیم و تعاون می‌تواند در این بخش نقش مهمی داشته باشد. البته منظور من از بین بردن ریل‌های موجود نیست، بلکه می‌توان در کنار ریل‌های موجود، براساس مبانی اسلامی ریل‌های جدید ایجاد کرد که در این ریل‌گذاری بخش تعاون نقش اصلی دارد و باید برای بخش خصوصی تعریف جدید ارائه شود.
مبنای دعوای نظام‌های اقتصادی؛ تقسیم ارزش افزوده
سعید زاهد زاهدانی، دانشیار جامعه‌شناسی، مسئول پژوهشکده تحول و ارتقای علوم انسانی دانشگاه شیراز و نماینده تام‌الاختیار وزیر وقت کار در کمیسیون تعاونی اقتصاد، نیز در ادامه این وبینار با اشاره به اینکه کار، سرمایه، مواد اولیه، مدیریت و ... ارزش افزوده ایجاد می‌کنند و تمام دعواهای نظام‌های اقتصادی بر سر این است که این ارزش افزوده چگونه تقسیم شود، گفت: در نظام سوسیالیستی به خیال خودشان سهم بیشتر را به کارگر می‌دهند و در نظام سرمایه‌داری به سرمایه‌دار اما در نظام اسلامی معتقدیم که باید این ارزش افزوده(ثروت) به عدالت توزیع شود یعنی به همان میزانی که کارگر، سرمایه‌دار و ... در ایجاد ارزش افزوده مشارکت داشته‌اند باید ارزش افزوده را تقسیم کنند.
وی به بیان ساختارسازی این مسئله پرداخت و گفت: در نظام اقتصادی سه بخش تولید، توزیع و مصرف داریم. در نظام سرمایه‌داری به نحوی مناسبات تنظیم می‌شود که سرمایه‌دارها حاکم هر سه بخش و مصرف‌کننده تابع تولید کننده می‌شود، قیمت را نیز تولیدکننده مشخص می‌کند و در انتهای راه این مصرف‌کننده است که مجبور می‌شود اراده تولیدکننده و توزیع‌کننده را تحمل کند. نظام سوسیالیستی برای اینکه این نظام یک طرفه را بشکند، مالکیت را به دولت داده و نظام تعاونی تلاش کرده اشکالات دو سیستم قبلی را از بین ببرند و به نفع مردم تولید، توزیع و مصرف را بگرداند.
مسئول پژوهشکده تحول و ارتقای علوم انسانی دانشگاه شیراز اضافه کرد: در تعاونی‌ها مطرح می‌شود که مصرف‌کنندگان یا توزیع کنندگان خُرد و ... با هم تعاونی تشکیل دهند و این شرکت‌ها به صورت دموکراتیک اداره شوند و هر کسی یک رأی داشته باشد. در یک شرکت تعاونی، اعضا هیئت مدیره را تعیین می‌کنند، هیئت مدیره مدیر کل را و مدیرکل‌ها هیئت‌های شهرستان، استانی و بالاتر را و در نهایت این مسئولان بالا رتبه هستند که قیمت‌ها را تعیین می‌کنند. در واقع تعاونی‌ها راهی را انتخاب کرده‌اند که هم مزایای سرمایه‌داری و هم مزایای نظام سوسیالیستی را به نفع مردم داشته باشد. اما اگر ساختار اجتماعی هر سه سیستم را بنگریم؛ در همه موارد تصمیمات از مرکز گرفته می‌شود و آنها هستند که تعیین می‌کنند کالا چه طور تولید، توزیع و مصرف شود.
وی در خصوص دیدگاه نظام اقتصادی اسلام گفت: در نظام اقتصادی اسلامی می‌خواهیم ثروت و قدرت عادلانه توزیع شود و نمی‌خواهیم قدرت بر ثروت حاکم باشد. در نظام اسلامی و احکام نظام اقتصادی نیاز مصرف‌کننده حاکم می‌شود؛ یعنی کل سیستم با نهی انحصار؛ چراکه در اسلام می‌گوییم انحصار حرام است و نباید مرکزی ایجاد شود که به ثروت قدرت دهد. وقتی این تمرکزها و انحصار وجود نداشته باشد قدرت و ثروت توزیع می‌شود.
زاهدانی با تأکید بر اینکه در نظام اقتصادی اسلامی این نیاز است که تولید و توزیع را به دنبال خود می‌کشاند و فشار تقاضا است که تاجر را واردار می‌کند جنسی را وارد کند، گفت: در چنین نظامی مصرف‌کننده به دنبال کالای با کیفیت است و همین مسئله موجب توجه بیشتر تولیدکنندگان به کیفیت کالاها می‌شود.
نظام اقتصاد اسلامی؛ متضمن افزایش کیفیت کالا
وی درجمع‌بندی این بخش از سخنان خود گفت: باید ریل‌گذاری جدید ایجاد و نیاز مصرف‌کننده بر بازار حاکم شود و نظام اقتصادی به دنبال رفع نیاز مردم برود. نظام اقتصاد اسلامی متضمن افزایش کیفیت کالا و افزایش تولید در راستای رفع نیاز مردم است.
به گزارش ایکنا، در بخش دوم این پنل مجازی اساتید حاضر به این سؤال پاسخ دادند که چه نسبتی می‌خواهیم در جنبش اقتصاد اسلامی با تعاون ایجاد کنیم.
نجابت در پاسخ به این سؤال گفت: زمانی گفته می‌شد اقتصاد سه بخش خصوصی، دولتی و تعاونی دارد و هر سه بخش را تشریح می‌کردیم که البته خود این کار منشأ بحث است که باید در جای خود به آن پرداخت. اکنون نظام سرمایه‌داری را حاکم بر جهان داریم و سوسیالیسم ضعیف شده، در این شرایط سؤال این است آیا در اسلام نظام اقتصادی خاص داریم؟ یا در مرحله تولید آن هستیم؟ اگر هستیم باید به عقب برگردیم و ببینیم آیا نظام سرمایه‌داری را بررسی و آسیب‌های آن را حل می‌کنیم؟ یا روش جدیدی ابداع خواهیم کرد؟
وی ادامه داد: به عنوان یک کلیت، سرمایه‌داری، نظام حاکم بر جهان است و نظام تعاونی ادعا دارد که می‌تواند نظام بهتری را ارائه کند. پس باید ببینیم آیا این رویکرد قابل قبول است یا باید شاخصه‌ها را بررسی و ارائه کنیم و بعد آن را در واقعیت پیاده کنیم؟ و هنگامی که به این سؤال‌ها پاسخ می‌دهیم اگر سرمایه‌داری را رقیب خودمان بدانیم، نهضت تعاون نهضتی می‌شود که ما را از سرمایه‌داری به بخش مطلوب یعنی اقتصاد اسلامی می‌رساند.
تعاونی واقعی، کاذب و شبه تعاونی
حجت‌الاسلام والمسلمین احمدعلی یوسفی نیز تصریح کرد: در جهان، تعاونی واقعی، کاذب و شبه تعاونی وجود دارد. تعاونی‌های واقعی در جهان شکل گرفت که فلسفه تأسیس آنها دوری از نظام سرمایه‌داری و سوسیالیسم بود اما بعدها تعاونی‌های کاذب برای ضربه زدن به تعاونی‌های واقعی ایجاد شد. اینکه گفته می‌شود نظام سرمایه‌داری تعاونی‌ها را در داخل خود حفظ کرده، درست نیست چراکه این دو نظام نمی‌توانند تعاونی‌های واقعی را تحمل کنند. در نگاه تمدنی دو رویکرد وجود دارد؛ یک نگاه تأسیسی و تحولی و یک نوع نگاه انزالی و عدم مغایرتی. در این دو نوع نگاه، یک نگاه تمدن‌پذیر است و یک نوع تمدن‌ساز. در روش تأسیسی و تحولی فقط امکان تمدن‌سازی وجود دارد که براساس آن فقه ما فقه تحول ساز، فعال و نظام‌ساز خواهد شد. بر همین اساس نظام اقتصادی اسلام به تعاونی واقعی اعتقاد دارد نه شبه تعاونی و تعاونی کاذب.
زاهدانی نیز گفت: باید کار تأسیسی و تحولی انجام داد. اسلام تعاونی واقعی را قبول دارد. اگر تعاونی‌های سنتی که در اقتصاد است مثل مضاربه، مساوات و یا برخی سیستم‌های آبیاری، شوراهای صنفی و اصناف را بررسی کنیم با یک بازسازی مفاهیم تعاون به نفع اقتصاد اسلامی مواجه می‌شویم. یعنی از بحث تعاون می‌توان برای ایجاد یک ریل جدید استفاده و کم کم تمام اقتصاد را بر روی این ریل سوار و به سمت اقتصاد اسلامی حرکت کنیم. به خوبی می‌توانیم از مفهوم و تجربیات تعاون بدون اینکه خود را ملزم به رعایت ایدئولوژی تعاون بدانیم(چون ایدئولوژی نیاز به فرهنگ‌سازی دارد که در جامعه ما احتمال جا افتادن چنین فرهنگی کم است) در قالب ایدئولوژی اسلامی در اقتصاد استفاده کنیم.
در بخش پایانی این پنل حجت‌الاسلام یوسفی در پاسخ به این سؤال که آیا در تاریخ اسلام تعاون وجود داشته است؟ گفت: تعاونی به عنوان یک ساختار اقتصادی در اسلام وجود نداشته اما تعاون به معنی انجام کار خیر و همراهی و تعاون در کمک به مردم وجود داشته است.
زاهدانی نیز در پایان گفت: برای تعاون در کشور فرهنگ‌سازی انجام نشده و فقط انحصار دولتی به بخش تعاون و ایجاد آن کمک کرده است. حسن این موضوع این بود که تأمین نیاز مردم را نشانه گرفته بود. تعاونی در کشور تا زمانی که هدف، رفع نیاز مردم بود، موفق عمل می‌کرد اما زمانی که فساد داخل آن شد و گروه‌گرایی به وجود آمد با مشکل مواجه شد. اگر به سمت حاکم کردن نیاز مصرف کننده برویم می‌توانیم تعاونی موفق داشته باشیم.
حجت‌الاسلام یوسفی نیز گفت: البته باید مراقب بود نظام سرمایه‌داری نیاز کاذب ایجاد نکند و این مسئله مبتنی بر نیاز واقعی باشد نه نیاز کاذب. دولت باید هوشمندانه با قوانینی از تعاون دفاع کند تا بتوانیم شیبی ایجاد کنیم و از تعاون به سمت نظام اقتصادی اسلامی برویم.
