برندگان و بازندگان تنش ارزی و تورمی

به گزارش پایگاه خبری توسعه تعاون، اطلاعات منتشر‌شده از مرکز آمار ایران حاکی است در تنش اقتصادی اخیر یعنی در دوره سال‌های 97 تا 99 که نرخ ارز و نرخ تورم با تکانه‌های شدید مواجه بود، تغییرات عمده‌ای در دهک درآمدی خانوارها به‌وجود آمده است؛ به‌گونه‌ای که بخش قابل‌توجهی از خانوارهای طبقه متوسط زن سرپرست یا دارای سرپرست بازنشسته، کارگر ساده، اجاره‌نشین و... به دهک‌‌های فقیر سقوط کرده‌اند و در مقابل برخی از خانوارهای مستقر در طبقه متوسط به مدد مشاغل آزاد، دارایی‌های منقول و غیرمنقول، نرخ مشارکت اقتصادی بالاتر در خانوار و... موفق شده‌اند خود را در دهک‌های بالای درآمدی بگنجانند.

نمای کلی تغییر دهک‌های درآمدی

نتایج تحقیقات کارشناسان مرکز آمار ایران نشان می‌دهد: خانوارهایی که در سال‌1399 نسبت به سال‌1397 به دهک‌های پایین‌تر انتقال یافته‌اند، عمدتا سرپرست شاغل و اعضای با درآمد کمتری داشته‌اند؛ به‌گونه‌ای که خانوارهای دارای سرپرست کارگر ساده ساختمانی و حمل‌ونقل مسافر سهم قابل‌توجهی از خانوارهای سقوط کرده به دهک‌های پایین داشته‌اند. درمجموع خانوارهای دارای سرپرستان با سواد کمتر و تحصیلات پایین‌تر از شانس بیشتری برای سقوط به دهک‌های پایین‌تر برخوردار بوده‌اند و خانوارهای دارای سرپرستان با درآمد بدون کار (بازنشسته و مستمری‌بگیر) و خانه‌دار نیز بیشتر دچار سقوط به دهک‌های پایین‌تر شده‌اند.

به گزارش همشهری، در میان خانوارهایی که در سال‌99 نسبت به سال‌97 به دهک‌های پایین درآمدی سقوط کرده‌اند، حضور خانوارهای دارای سرپرستان زن و بی‌همسر، خانوارهای دارای اعضای محصل و همچنین خانوارهای مستأجر پررنگ بوده است. به‌عبارت‌دیگر، می‌توان برآورد کرد هزینه تحصیل و تأمین مسکن در دوره اخیر تنش ارزی و تورمی، یک لنگر پرقدرت برای فقیر‌کردن خانوارها بوده و خانوارهای دارای ویژگی‌های برشمرده شده در این بخش، بیشتر در معرض انتقال به دهک‌های پایین‌تر از گذشته قرار داشته‌اند.

تغییرات طبقه متوسط

گزارش تحقیقی مرکز آمار ایران از وضع انتقال خانوارهای شهری از دهک‌های درآمدی میانی یعنی دهک‌های چهارم، پنجم و ششم در دوره زمانی 1397تا1399 نشان می‌دهد در سال‌1399، معادل 25درصد از کل خانوارهایی که در سال‌1397 در این 3دهک میانی مستقر بوده‌اند، موفق به صعود به دهک‌های بالاتر یعنی دهک‌های هفتم تا دهم شده‌اند و 48درصد از خانوارها همچنان در 3دهک میانی باقی مانده‌اند و میزان تغییر درآمد آنها به‌قدری نبوده که آنها را از دهک متوسط خارج کند. نکته قابل‌توجه این است که تکانه‌های اقتصادی در این بازه زمانی، در مقابل انتقال 25درصد از خانوارهای شهری مستقر در دهک‌های میانی به دهک‌های بالاتر، 27درصد از کل خانوارهای این محدوده را نیز به دهک‌های پایین‌تر و فقیر منتقل کرده است. به‌عبارت‌دیگر، تعداد بازندگان تنش‌های ارزی و تورمی بیشتر از تعداد برندگان این رخداد اقتصادی بوده است.

در مورد خانوارهای روستایی نیز همین رویه تکرار شده؛ اما برآیند نهایی آن به‌گونه‌ای بوده که تعداد خانوارهای ارتقا‌یافته از دهک‌های میانی به دهک‌های بالای درآمدی بیشتر از خانوارهای سقوط کرده از دهک‌های میانی به دهک‌های فقیر بوده است. طبق آمار، به‌طور میانگین از مجموع خانوارهای روستایی که در سال 1397 در 3دهک میانی قرار داشته‌اند، در سال‌1399، معادل 49درصد همچنان در این محدوده باقی مانده‌‌اند، 24درصد به دهک‌های پایین‌تر سقوط کرده و 27درصد به دهک‌های بالاتر راه یافته‌اند.

شروط پایداری خانوارها در دهک‌های میانی

براساس آمار، خانوارهایی که در سال‌1397 در 3دهک میانی چهارم، پنجم و ششم قرار داشته‌اند، برای حفظ جایگاه خود نیازمند رشد 28درصدی درآمد در سال‌1397 و جهش 74درصدی درآمد در سال‌1399 بوده‌اند؛ به‌عبارت‌دیگر، هرکدام از خانوارهای مستقر در این 3دهک میانی که درآمد سال‌1398 آنها کمتر از 28درصد نسبت به سال‌1397 رشد کرده و میزان افزایش درآمد سال‌1399 آنها نیز نسبت به سال‌1397 کمتر از 74درصد است، به دهک‌های پایین‌تر سقوط کرده‌اند و خانوارهایی که رشد درآمد آنها در این دو بازه زمانی بالاتر از 28 و 74درصد بوده، وارد فهرست خانوارهای مستقر در دهک‌های بالاتر شده‌اند.

نتایج تحقیقات نشان می‌دهد: جریان انتقال خانوارها در همه دهک‌های پایین، میانی و بالا وجود داشته و تکانه‌های اقتصادی سال‌های 1397 تا 1399 لزوما به فقیرتر‌شدن خانوارهای فقیر یا پولدارتر‌شدن خانوارهای ثروتمند منجر نشده است اما طبق آمار، در شرایطی که 34درصد از خانوارهای دهک اول درآمدی (فقیرترین) در سال‌1397 به دهک‌های بالاتر در سال‌1399 راه یافته‌اند، معادل 38درصد خانوارهای دهک دهم درآمدی (ثروتمندترین) به دهک‌های پایین‌تر سقوط کرده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، تأثیر تکانه‌های اقتصادی بر نزول جایگاه درآمدی خانوارها نسبت به ارتقای این جایگاه بیشتر بوده است.

فشار بر شاغلان فقیر

بررسی خانوارهای سقوط کرده به دهک‌های پایین‌تر، به تفکیک شغل و محل فعالیت سرپرستان مزد و حقوق‌بگیر، نشان می‌دهد 19درصد سرپرستان این خانوارها در شغل کارگران ساده و 8درصد از آنها در شغل کارکنان فروشگاه‌ها مشغول بوده‌اند. در مورد محل فعالیت سرپرستان خانوارهایی که به دهک پایین‌‌تر سقوط کرده‌اند نیز آمارها حاکی از این است که 18درصد این افراد در بخش ساختمان مزد و حقوق‌بگیر بوده‌اند و 41درصد از آنها در مشاغل رانندگی خودروهای سواری، تاکسی و وانت فعال بوده‌اند.

همچنین بررسی وضع فعالیت سرپرستان خانوارهایی که در سال‌1399 نسبت به سال‌1397 به دهک‌های بالاتر صعود کرده‌اند، نشان می‌دهد 12درصد سرپرستان این خانوارها در بخش ساخت بنا مزد و حقوق‌بگیر بوده‌اند، 10درصد در سازمان‌ها و اداره‌های مرتبط با انتظام بنگاه‌های اقتصادی و 8درصد در فعالیت‌های دفاعی اشتغال داشته‌اند. از منظر نوع شغل این دسته از سرپرستان خانوار، 14درصد در مزد و حقوق‌بگیری امور عمومی، دفتری و اداری و 32درصد در مشاغل آزاد مغازه‌داری و سرپرست فروشگاه فعال بوده‌اند.

این آمارها تا حدودی نشان‌دهنده توزیع ناعادلانه ارزش‌افزوده فعالیت‌های اقتصادی میان ارکان آن است به‌گونه‌ای که 8درصد از خانوارهای سقوط‌کرده به دهک‌های فقیر دارای سرپرست شاغل به‌عنوان کارکنان فروشگاه‌ها بوده‌اند درحالی‌که سرپرستان 32درصد خانوارهای صعود کرده به دهک‌های بالاتر را مغازه‌داران و سرپرستان فروشگاه‌ها تشکیل می‌دهند.

نقش خانه و خودرو در دهک‌بندی

یکی از یافته‌های تحقیق مرکز آمار ایران از تغییرات دهک‌های درآمدی در دوره تنش‌های اقتصادی‌1397 تا 1399 این است که 73درصد خانوارهای صعود کرده از دهک‌های میانی به دهک‌‌های بالاتر دارای مسکن ملکی و 21درصد مستأجر بوده‌اند درحالی‌که خانوارهای سقوط کرده به دهک‌های پایین‌تر، 63درصد مالک و 26درصد مستأجر هستند.

همچنین بررسی تغییر دهک درآمدی خانوارها براساس 2 کالای خودرو و ماشین ظرفشویی به‌عنوان کالاهای متمایزکننده سطح درآمدی حاکی از این است که 64درصد خانوارهایی که در سال‌1399 به دهک بالاتر از 1397رسیده‌اند، دارای خودرو بوده و فقط 1.5درصد آنها ماشین ظرفشویی داشته‌اند درحالی‌که فقط 46درصد خانوارهای سقوط کرده به دهک‌های پایین درآمدی دارای خودروی شخصی بوده‌اند و هیچ‌کدام ماشین ظرفشویی نداشته‌اند.

به‌نظر می‌رسد تکانه‌های قیمت خودرو در سال‌های اخیر به‌قدری شدید بوده که در تغییر دهک درآمدی خانوارها نیز مؤثر است و احتمالا تقاضای چندین میلیونی مردم برای شرکت در قرعه‌کشی خرید خودرو نیز یکی از نشانه‌های خرید این کالا در تغییر جایگاه خانوار در دهک درآمدی باشد.