توسعه تعاون :چرا بانک‌های مرکزی دنیا به دنبال انتشار ارزهای ملی دیجیتال هستند؟ ماجرا به تلاش دولت‌ها برای کنترل بیشتر شهروندان و همچنین کاهش وابستگی به دلار مربوط است.
اگر دنبال آزادی مالی هستید بهتر است فعلاً پول‌هایتان را روانه اتحادیه اروپا نکنید. بانک مرکزی اروپایی (یا ECB) با عجله به دنبال انتشار یوروی دیجیتال است و سرعت این تحول آن‌قدر بالاست که حتی امکان دارد پیش از پایان سال جاری میلادی شاهد تصویب طرح یوروی دیجیتال در اتحادیه اروپا باشیم.
بانک مرکزی اروپایی اخیراً سومین گزارش از روند پیشرفت پروژه توسعه یوروی دیجیتال را منتشر کرده است و با خواندن آن می‌توانیم به نقاط تاریک و روشن این پروژه پی ببریم. گروهی از تحلیل‌گران بر این باورند برنامه‌ای که بانک مرکزی اروپایی برای یورو دارد ترسناک به نظر می‌رسد و می‌تواند باعث تحدید آزادی‌های مالی شهروندان شود. اما اول ببینیم پروژه یوروی دیجیتال دقیقاً چیست و از کجا شروع شد. یوروی دیجیتال: دو سال تکذیب و ادعا بانک مرکزی اروپایی اولین بار در اکتبر ۲۰۲۱ اعلام کرد که در حال بررسی امکان انتشار یک یوروی دیجیتال است و از آن زمان تاکنون دو گزارش از روند پیشرفت پروژه منتشر کرد. اولی با انتقادات فزاینده مواجه شد و در گزارش دوم بانک مرکزی اروپایی اعتراف کرد که دست به تغییرات اساسی در طراحی پول دیجیتالش زده است. در گزارش اول بانک مرکزی اروپایی اعلام کرده بود که حریم خصوصی در یوروی دیجیتال جایی ندارد (یعنی مشخص خواهد بود که هر کس با پول خود دارد چه کار می‌کند) و کنترل آینده و رفتارهای این واحد پولی در اختیار بانک مرکزی اروپایی خواهد بود. در گزارش دوم، روند تغییر کرد و بانک مرکزی اروپایی اعلام کرد فقط روی انتشار و نقد کردن یوروی دیجیتال نظارت می‌کند و بانک‌های خصوصی باقی کارها را انجام خواهند داد. در این گزارش اعلام شد که خود بانک مرکزی اروپایی قرار نیست بداند که افراد پول خود را به کجا حواله می‌کنند و چه می‌خرند. و فقط بانک‌های خصوصی چنین امکانی را خواهند داشت. در گزارش دوم اعلام شد که گزارش سوم روی دو موضوع تمرکز خواهد داشت: اول امکان دستورپذیربودن پول (programmability) و دوم روند پذیرش آن. اینکه یک واحد پولی دستورپذیر باشد مسئله جالبی است. وقتی شما پول نقد در دست دارید کسی نمی‌تواند انتخاب شما را محدود کند. شما با این پول می‌توانید بروید نانوایی و نان بخرید یا بروید سوپرمارکت و شیر بخرید. هر کاری با این پول می‌شود کرد. اما پول دیجیتال فرق دارد و وقتی می‌گوییم فلان پول دستورپذیر است (یا برنامه‌پذیر است) یعنی بانک صادرکننده‌اش می‌تواند محدودیت‌هایی را برای شما، صاحب آن پول، اعمال کند و شما مثلاً با آن پول امکان خریدهای خاص یا حواله به اشخاصی را اصلاً نخواهید داشت. پس روند کنترل یک مرحله به جلو می‌رود: قبلاً می‌گفتند فلان چیز را نخر، حالا می‌گویند اصلاً نمی‌توانی فلان چیز را بخری. نکته اینجاست که گزارش سوم بانک مرکزی اروپایی روی برنامه‌پذیری یوروی دیجیتال متمرکز نشده و حتی مدعی شد که یوروی دیجیتال هیچ وقت دستورپذیر نخواهد بود. چه شد که بانک مرکزی اروپایی تغییر رویه داد؟ به نظر می‌رسد تغییر سیاست بانک مرکزی در حوزه برنامه‌پذیری یوروی دیجیتال کمی بعد از انتشار گزارش دوم رخ داده باشد که پاییز قبل منتشر شد. فقط یک ماه بعد از انتشار این گزارش بود که مقامات بانک مرکزی در چندین مصاحبه و بیانیه اعلام کردند یوروی دیجیتال هیچ وقت برنامه‌پذیر نخواهد بود. (البته همان موقع رسانه‌های مختلفی گفتند که نمی‌توانند این تغییر سیاست ناگهانی را باور کنند.) در همان دوران وزرای دارایی اتحادیه اروپا هم بیانیه‌ای را در مورد یوروی دیجیتال منتشر کردند و مدعی شدند که این پول دیجیتال قرار نیست جایگزین پول نقد شود و همراه آن خواهد بود. این یکی هم با تردید رسانه‌ها مواجه شد چرا که مواضع اولیه بانک مرکزی اروپایی در مورد یوروی دیجیتال نشان می‌داد آنها نه فقط قصد دارند آن را کاملاً جایگزین پول نقد کنند، که می‌خواهند مثل طلا، ذخیره‌کننده‌ی ارزش باشد. ذخیره‌کننده ارزش (store of value) هر جنس یا دارایی‌ای است که طی زمان قدرت خرید خود را حفظ می‌کند، می‌توان آن را نگاه داشت، و می‌شود آن را بعداً با پول نقد معاوضه کرد. طلا و بیت‌کوین از ذخیره‌کننده‌های مشهور ارزش هستند. به هر حال به نظر می‌رسید بانک مرکزی اروپایی با عقب‌نشینی از ایده برنامه‌پذیری یورو توانسته نگرانی را برطرف کند. اما در ماه آوریل کریستین لاگارد، رئیس بانک مرکزی اروپا فریب یک شوخی عجیب و غریب را خورد و چیزهایی را گفت که نباید می‌گفت. ماجرا از این قرار بود که یک تیم هکر حرفه‌ای از روسیه توانستند خود را ولادیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین جا بزنند و با رئیس بانک مرکزی اروپایی تماس تصویری برقرار کنند! لاگارد در این گفت‌وگو به زلنسکی تقلبی گفت که تراکنش‌های یوروی دیجیتال توسط بانک مرکزی اروپا کنترل خواهد شد. او گفت که بانک مرکزی اروپا البته فعلاً قصد ندارد کنترلی روی پرداخت‌های کوچک یوروی دیجیتال داشته باشد «اما این خطرناک است». این یعنی یوروی دیجیتال قرار است تا حدی برنامه‌پذیر هم باشد. باورش سخت است اما خودتان می‌توانید در اینترنت جستجو کنید و این گفت‌وگوی ۲۰ دقیقه‌ای را تماشا کنید. فیلم گفت‌وگو در بدترین زمان ممکن پخش شد چرا که سه هفته بعد گزارش سوم روند پیشرفت یوروی دیجیتال - که از قبل آماده شده بود - منتشر شد که در آن به برنامه‌پذیری یورو اشاره نشده بود. در روز انتشار این گزارش، اعضای پارلمان اروپا پرسش‌های خود را درباره تناقضات گزارش و سخنان لاگارد مطرح کردند و فابیو پنتا، عضو بانک مرکزی اروپا به آنها جواب داد. فابیو گفت که فعلاً قرار شده کسی نتواند بیش از ۳۰۰۰ یوروی دیجیتال ذخیره کند. این یعنی می‌شود با آن خرید و فروش کرد (مثل پول) اما اینکه بتوان از آن به عنوان ذخیره‌کننده ارزش استفاده کرد (مثل طلا) امکان‌پذیر نیست. فابیو گفت البته احتمال دارد محدودیت ۳هزار یورو بالاتر رود. او به علاوه گفت که بانک مرکزی اروپا اصلاً توان اجرایی برنامه‌پذیر کردن یوروی دیجیتال را ندارد و یعنی قرار نیست روی خرید و فروش مردم کنترل صورت گیرد. به گفته فابیو «برای بانک مرکزی اروپا غیرممکن است که بتواند تک‌تک تراکنش‌های یوروی دیجیتال را ببیند.» فابیو حتی گفت که ممکن است کلاً شاهد تولد یوروی دیجیتال نباشیم اما هشدار داد که «ممکن است شرایطی پیش بیاید که مجبور شویم یوروی دیجیتال را منتشر کنیم.» سخنان این عضو بانک مرکزی اروپایی البته نتوانست خسارت فیلم لو رفته از رئیس بانک را جبران کند. به همین خاطر بانک مرکزی اروپا چند روز بعد مجبور شد یک سخنگوی دیگر را به صحنه بفرستد تا خیال‌ها را راحت کند. این سخنگو گفت که «بانک مرکزی اروپا علاقه‌ای به ردگیری تراکنش‌ها ندارد.» و بالاخره دو هفته بعد گزارش سوم روند پیشرفت یوروی دیجیتال منتشر شد. نقشه راه یوروی جدید در گزارش سوم، نقشه راه یوروی دیجیتال مشخص شده است: «در سه‌ماهه دوم سال ۲۰۲۳ اتحادیه اروپا قصد دارد قوانین و مقرراتی را معرفی کند که انتشار یوروی دیجیتال را امکان‌پذیر خواهد کرد. بانک مرکزی اروپایی بر اساس قوانینی که نهایتاً تصویب می‌شوند تغییرات لازم را در سیستم یوروی دیجیتال خواهد داد.» لاگارد در گفت‌وگوی کذایی‌اش تاریخ تصویب طرح یوروی دیجیتال در اتحادیه اروپا را اکتبر ۲۰۲۳ تعیین کرد. به هر حال تا پاییز آینده - بعد از آنکه بانک مرکزی اروپایی طرح نهایی‌اش برای یوروی دیجیتال را منتشر کرد - اتحادیه اروپا وارد عمل خواهد شد و طرح را به رای خواهد گذاشت. بعد از آن است که روند اجرایی‌شدن یوروی دیجیتال شروع می‌شود. بانک مرکزی اروپایی اعلام کرده که در نوشتن این طرح نهایی با «سهامدارانش» مشورت خواهد کرد. سهامداران اینجا شامل دولت‌ها، شرکت‌های بزرگ و افراد ثروتمند می‌شود. دسترسی به یوروی دیجیتال حال می‌رسیم به این سوال که چه کسانی به یوروی دیجیتال دسترسی خواهند داشت و چه کسانی می‌توانند آن را ذخیره کنند. بر اساس گزارش سوم بانک مرکزی اروپایی، «تمرکز اولیه یوروی دیجیتال طبیعتا روی افراد و نهادهای درون اتحادیه اروپاست و آنها می‌توانند به این واحد پولی دسترسی داشته باشند. به علاوه اتباع اتحادیه اروپا که در خارج از این منطقه به سر می‌برند هم به یوروی دیجیتال دسترسی خواهند داشت.» نکته جالب اینجاست که در این گزارش تایید شده که «یوروی دیجیتال می‌تواند در کشورهای منتخب ثالث هم استفاده شود.» این سوال پیش می‌آید که آیا اتحادیه اروپا قصد صادرات یوروی دیجیتالش را دارد و می‌خواهد با دلار بر سر بازارهای جهانی رقابت کند یا نه. حالا چطور افراد باید به یوروی دیجیتال خود دسترسی پیدا کنند؟ بانک مرکزی اروپایی می‌گوید این روند با بازکردن یک حساب معمولی بانکی متفاوت نخواهد بود. پس این احتمال وجود دارد که یوروی دیجیتال یک گزینه جدید در حساب بانکی و نرم‌افزار بانکی‌تان باشد. البته منتقدان می‌گویند در نهایت، یوروی دیجیتال «تنها گزینه» در حساب بانکی و نرم‌افزار بانکی مردم اتحادیه اروپا خواهد بود. به علاوه با آنکه افراد حقیقی شامل محدودیت ۳ هزار یورویی می‌شوند، سازمان‌ها و شرکت‌ها می‌توانند بدون محدودیت یوروی دیجیتال ذخیره کنند. ضمنا برای آنکه فرد در بانک‌های مختلف چندین حساب یوروی دیجیتال باز نکند، سیستمی تعبیه شده که هر فرد فقط می‌تواند یک حساب دیجیتال داشته باشد که از همه بانک‌های اتحادیه اروپا قابل دسترسی است. برای جلوگیری از هرگونه تقلب در این حوزه از یک «سیستم تشخیص هویت حساب یوروی دیجیتال» استفاده می‌شود که احتمالا همان «کارت شناسایی دیجیتال اتحادیه اروپا» خواهد بود که به زودی معرفی خواهد شد. کجاها یوروی دیجیتال را می‌پذیرند؟ طبق گزارش دوم روند پیشرفت، تمامی کسب و کارها در اتحادیه اروپا موظف هستند یوروی دیجیتال را به عنوان گزینه پرداخت بپذیرند. به علاوه تمام کسب‌وکارها موظف هستند که به کارکنان خود این امکان را بدهند که دستمزد خود را به یوروی دیجیتال دریافت کنند. (در چین این روند همین ماه گذشته آغاز شد و کارکنان دولت حقوق خود را به یوآن دیجیتال دریافت می‌کنند.) در این میان اپ‌های کنونی بانک‌های خصوصی برای استفاده از یوروی دیجیتال آپدیت خواهند شد و این احتمال وجود دارد که بانک مرکزی اروپایی اپ مخصوص یوروی دیجیتال را منتشر کند. البته بانک مرکزی اروپایی تاکید کرده که تمام تراکنش‌ها را از طریق بانک‌های خصوصی انجام خواهد داد و هیچ دخالتی در این سیستم نخواهد کرد. واقعیتی که در این گزارش به آن اشاره نشده این است که روند پذیرش داوطلبانه ارزهای دیجیتال بانک‌های مرکزی در سراسر دنیا بسیار کند بوده و مردم علاقه زیادی به این ارزها نشان نداده‌اند. به همین خاطر دولت‌ها عموما افراد و شرکت‌ها مجبور به پذیرش می‌کنند. حالا این اجبار در کشوری مثل چین سریع و بدون بحث انجام می‌شود، در اتحادیه اروپا به صورت تدریجی. ضمنا نویسندگان گزارش بانک مرکزی اروپا به سیستم پرداخت از طریق کیوآر کد (QR code) هم علاقه ویژه‌ای دارند و پیش‌بینی می‌کنند اکثر پرداخت‌های یوروی دیجیتال از طریق موبایل و کیوآر کد انجام خواهد شد. این البته نگرانی‌های را به وجود می‌آورد. ثبت کیوآر کد نیاز به دوربین موبایل دارد. اینکه شما به دوربین تلفن همراه اجازه وصل شدن به کیف پول دیجیتال خود یا دیگر برنامه‌های دولتی را بدهید، راه را برای نظارت بی‌سابقه دولتی بر حریم خصوصی‌تان باز کرده‌اید. بدتر آنکه بانک مرکزی اروپای در گزارش قبلی خود گفته بود قصد دارد با طراحی سخت‌افزارهای تازه، امکان پرداخت آفلاین از طریق تلفن‌های همراه را فراهم کند. این یعنی حتی وقتی به اینترنت هم وصل نیستید دولت‌ها می‌توانند به گوشی شما دسترسی داشته باشند. البته هنوز تا این پیشرفت‌های تکنولوژیک فاصله داریم. تا آن موقع احتمالا به جای کیوآر کد و خرید آفلاین، اتحادیه اروپا کارت‌های فیزیکی بانکی ویژه یوروی دیجیتال منتشر خواهد کرد تا آنهایی که به تلفن همراه دسترسی ندارند بتوانند از پول‌شان استفاده کنند. قابلیت‌ها و ویژگی یوروی دیجیتال در گزارش سوم بانک مرکزی اروپایی تایید شده که «دیگر موسسات و شرکت‌ها می‌توانند روی قابلیت‌های پیشرفته یوروی دیجیتال، برنامه‌های خود را پیاده کنند تا بتوانند خدمات جدیدی را به کاربران خود ارائه دهند.» این خدمات اختیاری می‌توانند شامل اینها باشند: پرداخت‌های منظم تکرارشونده، همچنین پرداخت از یک حساب دیگر وقتی که شرایط خاصی برقرار شود. نکته اینجاست که هر دوی این خدمات نیازمند نوعی «برنامه‌پذیری» یوروی دیجیتال هستند که مقامات بانک مرکزی اروپایی بارها آن را تکذیب کرده‌اند. البته نویسندگان گزارش حواسشان بوده و این گزینه‌ها را «خدمات پرداخت مشروط» یا conditional payment service نام گذاشته‌اند که «نباید با برنامه‌پذیری اشتباه شود. چون یوروی دیجیتال هیچ وقت قرار نیست برنامه‌پذیر شود.» آنها در این بخش برای نشان‌دادن فاصله یوروی دیجیتال با پول برنامه‌پذیر، تعریف خود از برنامه‌پذیری یک واحد پولی را ارائه کرده‌اند: «پول برنامه‌پذیر پولی است که به فرد اجازه می‌دهد فقط کالاها و خدمات خاصی را بخرد، یا اینکه به فرد فقط اجازه می‌دهد در زمانی خاص یا جغرافیایی خاص دست به خرید بزند.» تحلیل‌گران می‌گویند در نهایت تمام ارزهای دیجیتالی که بانک‌های مرکزی دنیا منتشر می‌کنند دقیقا همین راه را خواهند رفت و هدف‌شان اصلی‌شان کنترل بیشتر و بیشتر رفتارهای مالی شهروندان است. به نظر می‌رسد سران بانک مرکزی اروپایی به شیوه خاص اتحادیه اروپا قصد دارند با ارائه تعاریف تازه از «برنامه‌پذیری» این وظیفه را بر دوش واسطه‌ها در بخش خصوصی بگذارند تا تحت فشار افکار عمومی قرار نگیرند و چهره اخلاقی خود را حفظ کنند. در گزارش بانک مرکزی اروپایی آمده که «این بانک فقط در یک حالت وارد عمل خواهد شد و آن پرداخت‌ها خارج از مرزهای اتحادیه اروپا و ارتباط با دیگر ارزهای دیجیتال ملی خواهد بود.» گام‌های بعدی بخش پایانی گزارش به گام‌های بعدی بانک مرکزی اروپایی در پروژه یوروی دیجیتال اختصاص دارد. انتظار می‌رود بانک مرکزی اروپایی تا پایان بهار طرح نهایی خود را منتشر کند و این طرح توسط «سهامداران» به بحث گذاشته خواهد شد. بعد بانک مرکزی اروپایی و سهامدارانش نسخه نهایی را تصویب می‌کنند و این نسخه است که در اتحادیه اروپا به رای گذاشته می‌شود. نویسندگان گزارش اذعان کرده‌اند که هنوز زمان‌بندی مشخصی برای زمان انتشار یوروی دیجیتال تصویب نشده است. در اینجا دو مشکل وجود دارد: اول اینکه برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد «سهامداران» هنوز خیلی به ایده یوروی دیجیتال علاقه نشان داده‌اند. و دوم اینکه در اتحادیه اروپا برخلاف کشورهای آسیایی مردم گرایش چندانی به پرداخت‌های دیجیتال ندارند. اکثریت قابل توجهی ساکنان اتحادیه اروپا در یک نظرسنجی جدید گفته‌اند که با پرداخت دیجیتال مشکلی ندارند اما برایشان مهم است که بتوانند هر وقت خواستند از پول نقد استفاده کنند. (بیشترین علاقه‌مندان به پول نقد در این نظرسنجی به ترتیب آلمانی‌ها، اتریشی‌ها و قبرسی‌ها بودند.) اما اینکه دقیقا چه زمانی یوروی دیجیتال منتشر می‌شود هنوز واقعا نمی‌دانیم. گروهی از تحلیل‌گران بازارهای مالی معتقدند انتشار یوروی قابل استفاده دیجیتال تا سال ۲۰۲۵ طول خواهد کشید چون قبل از آن باید پروژه «کارت شناسایی دیجیتال اروپایی» به نتیجه برسد. همه راه‌ها به دلار می‌رسد حالا این سوال پیش می‌آید که چرا بانک‌های مرکزی دنیا از جمله بانک مرکزی اروپایی با این سرعت به دنبال انتشار ارزهای دیجیتال ملی هستند؟ جواب این سوال را می‌توان در همان تماس تلفنی شوخی‌آمیز با کریستین لاگارد پیدا کرد. او در این گفت‌وگو فاش می‌کند که چرا بانک مرکزی اروپا چرا به این شکل وسواسی روی یوروی دیجیتال متمرکز شده است. او می‌گوید: «ما نمی‌خواهیم به واحد پولی کشورهای غیر دوست وابسته باشیم و هر کشوری می‌تواند از حالت دوست خارج شود. ما به علاوه نمی‌خواهیم به واحد پولی کشور دوست وابسته باشیم که توسط نهاد خصوصی منتشر شده باشد.» (اینجا منظور لاگارد واحد پولی دیجیتال شکست‌خورده فیسبوک یعنی لیبرا بود و همچنین دلارهای دیجیتالی که در دنیای کریپتو حضور دارند.) اگر می‌خواهید بدانید «وابسته بودن به یک واحد پولی» یعنی چه؟ خوشبختانه لاگارد در گفت‌وگو با زلنسکی تقلبی این را هم توضیح داده است: «ما نمی‌خواهیم هیچ واحد پولی خارجی تبدیل به واحد پولی داد و ستد در اروپا شود.» و این شاید مهم‌ترین بخش سخنان لاگارد باشد. چون دلیل اصلی تلاش بانک‌های مرکزی دنیا برای انتشار ارز دیجیتال ملی همین است: آنها از اینکه کنترل‌شان را روی واحدهای پولی خودشان از دست بدهند وحشت‌زده‌اند. به عبارت دیگر آنها از اینکه دلار آمریکا عملا تبدیل به واحد پولی‌شان شود در هراسند. اما برای مقابله با سلطه دلار چه می‌شود کرد؟ به نظر می‌رسد بانک‌های مرکزی فقط یک راه پیش روی خود دارند: آرام آرام پول نقد را از صحنه حذف کنند، پول دیجیتال هوشمند را انتشار دهند، و این پول دیجیتال را طوری برنامه‌ریزی کنند که اصلا با آن نشود ارز خارجی خرید. البته بانک‌های مرکزی از جمله بانک مرکزی اروپایی می‌دانند زمانی که آنها خبر چنین کنترل سفت و سختی را اعلام کنند مردم از پذیرش این واحدهای پولی جدید سر باز می‌زنند و طرح به مشکل می‌خورد. به همین خاطر است که رئیس بانک مرکزی اروپایی در گفت‌وگوی خصوصی یک چیز می‌گوید و سخنگویان این بانک به رسانه‌ها چیز دیگری می‌گویند. راه پیش روی بانک مرکزی اروپایی اصلا آسان نخواهد بود. آنها باید اروپایی‌ها را راضی به پذیرش پولی کنند که نه به آن علاقه‌ای ندارند و نه به آن نیازمندند. این یعنی ممکن است یوروی دیجیتال اصلا به نتیجه نرسد. آیا بانک مرکزی اروپایی برای مقابله با دلار راه دیگری پیش رو دارد؟ گروهی از تحلیل‌گران بازار کریپتو می‌گویند یک راه دیگر هم هست. اگر با جهان رمزارز آشنا باشید حتما اِستِیبل کوین‌ها یا ارزهای پایدار را می‌شناسید. تتر یا USDT یکی از مشهورترین این ارزهاست که ارزش آن به دلار آمریکا وصل است و همیشه می‌توان یک تتر را به یک دلار خرید و فروش کرد. بازار ارزهای پایدار همیشه دلارمحور بوده اما طی ماه‌های اخیر چندین ارز پایدار مبتنی بر یورو هم منتشر شده‌اند و محبوبیت پیدا کرده‌اند. نکته جالب اینجاست که بانک مرکزی اروپایی می‌تواند تمامی تراکنش‌های این ارزهای دیجیتال متصل به یورو را رهگیری و کنترل کند. حالا باید دید بانک مرکزی اروپایی طرح بلندپروازانه و نامحبوب یوروی دیجیتال را به نتیجه خواهد رساند یا به ارزهای پایدار یورویی رضایت خواهد داد.
